Ofanflóðastarfsemi
Veðurstofa Íslands 90 ára
Snjóflóð hafa valdið mörgum slysum og stórfelldu fjárhagslegu tjóni hér á landi síðan byggð hófst á níundu öld og eru fyrstu heimildir um mannskaða af völdum snjóflóða frá árinu 1118 þegar snjóflóð í Dölum hreif með sér 5 menn sem allir fórust.
Samtals er getið u.þ.b. 700 dauðsfalla af völdum snjóflóða á Íslandi síðan þá en gera má ráð fyrir að nokkur hundruð manns hafi farist til viðbótar. Einkum skortir heimildir á um 250 ára löngu tímabili fyrir 1600 sem skráðir annálar ná ekki til. Á síðustu öld og það sem af er þessari fórust samtals 196 af völdum snjóflóða og skriðufalla.
Manntjón af völdum ofanflóða hér á landi hefur á síðustu áratugum verið meira en af völdum annarra náttúruhamfara. Hörmuleg snjóflóðaslys í Súðavík og á Flateyri árið 1995, sem kostuðu 34 mannslíf og ollu miklu fjárhagslegu tjóni, gerbreyttu afstöðu Íslendinga til snjóflóðahættu. Slysin opnuðu augu manna fyrir því að snjóflóðahætta er langt umfram það sem hægt er að sætta sig við í nokkrum þorpum og bæjum á landinu.
Rýmingar er hægt að nota til þess að draga að vissu marki úr slysahættu af völdum snjóflóða. Engu að síður verður að líta á víðtækar rýmingar sem tímabundna ráðstöfun meðan unnið er að lausn vandans með byggingu fullnægjandi snjóflóðavarna og breytingum á skipulagi og landnýtingu.
Auk ofanflóðahættu í þéttbýli eru snjóflóð og skriðuföll vandamál víða í dreifbýli sem og á mörgum vegarköflum, bæði út við ströndina og inn til landsins. Á skíðasvæðum er sums staðar snjóflóðahætta og snjóflóðahætta í tengslum við ferðamennsku utan byggðar er vaxandi vandamál.
Rannsóknir á ofanflóðum, uppbygging gagnasafns um ofanflóð á Íslandi og ýmis ráðgöf varðandi hættumat hófst með formlegum hætti á Veðurstofu Íslands á áttunda áratug síðustu aldar með ráðningu starfsmanna sem sinntu þessum málaflokki sérstaklega. Þessari starfsemi var komið á laggir í kjölfar snjóflóðaslysa í Neskaupstað í desember 1974 sem kostuðu 12 manns lífið.
Ofanflóðamál voru þó dreifð milli nokkurra stofnana og ráðuneyta og fólst hlutverk Veðurstofunnar fyrst og fremst í skráningu snjóflóða, útgáfu viðvarana um yfirvofandi snjóflóðahættu á grundvelli veðurspár og ráðgjöf í tengslum við hættumat. Áður höfðu starfsmenn bæði Veðurstofu Íslands og Vatnamælinga Orkustofnunar, sem nú eru runnar saman í Veðurstofuna, svo og starfsmenn Raunvísindastofnunar Háskólans, stundað rannsóknir á snjóflóðum og snjóflóðaveðrum og birt skýrslur, greinar og bækur um niðurstöður sínar. Má þar m.a. nefna samstarf Sigurjóns Rists, vatnamælingamanns, Halldórs G. Péturssonar og Jóhannesar Sigvaldasonar við endurútgáfu og uppfærslu hins merka rits Ólafs Jónssonar Skriðuföll og snjóflóð.
Í kjölfar mannskaðaflóðanna í Súðavík og á Flateyri 1995 var skipulagi ofanflóðamála hér á landi breytt og ábyrgð á stjórnsýslu þeirra færð undir umhverfisráðuneytið.
Ofanflóðasjóður, sem stofnaður var 1985 sem liður í endurskipulagningu ofanflóðamála eftir mannskaðaflóðin í Neskaupstað 1974, var styrktur með nýjum tekjustofnum og skyldi hann standa straum af kostnaði við varnarráðstafanir vegna ofanflóða, hættumat og tengdar rannsóknir.
Hlutverk Veðurstofunnar var aukið og var henni m.a. falið ákvörðunarvald um rýmingu húsnæðis vegna yfirvofandi snjóflóðahættu í samráði við heimamenn en áður höfðu almannavarnanefndir í héraði haft þetta hlutverk með höndum. Einnig var fagleg ábyrgð á hættumati vegna ofanflóða, sem áður var á könnu Almannavarna ríkisins og Ofanflóðanefndar sem starfaði almannavörnum til ráðuneytis, færð til Veðurstofunnar og efldar ýmsar rannsóknir sem tengjast hættumati og ofanflóðum við íslenskar aðstæður.
Snjóathugunarmenn, sem starfað höfðu á vegum sveitarfélaga, sýslumannsembætta og almannavarna á nokkrum stöðum landsins, voru jafnframt færðir undir Veðurstofuna. Eftir þessar breytingar á skipulagi ofanflóðamála fellur starfsemi Veðurstofunnar á þessu sviði í meginatriðum undir fimm verkefnaflokka:
- Vöktun á snjóflóðahættu, þ.m.t. rekstur athugunarmannakerfis.
- Skráning á upplýsingum um snjóflóð, bæði flóðum sem falla á hverjum vetri og einnig söfnun sögulegra upplýsinga, svo og rekstur tölvutæks ofanflóðagagnasafns í samvinnu við Náttúrufræðistofunun Íslands.
- Hættumat vegna ofanflóða.
- Rannsóknir á ofanflóðum, m.a. í samvinnu við erlendar vísindastofnanir.
- Ráðgjöf til stjórnvalda um varnarvirki og rannsóknir á varnarvirkjum við íslenskar aðstæður.
Á fyrstu árunum eftir 1995 var á Veðurstofunni lögð áhersla á rannsóknir og undirbúning hættumats, viðbúnaðaráætlanir fyrir helstu þéttbýlisstaði sem búa við hættu á ofanflóðum og undirbúning að uppbyggingu varnarvirkja fyrir byggð undir hættulegustu snjóflóðafarvegunum í samráði við sveitarstjórnir viðkomandi byggðarlaga.
Rýmingaráætlanir og rýmingarkort fyrir mikilvægustu byggðarlögin voru gefin út árið 1996. Þessar áætlanir voru síðan endurskoðar og stöðum fjölgað árið eftir og aftur 2008.
Aðferðir til þess að meta ofanflóðahættu hér á landi voru þróaðar í samstarfi Veðurstofunnar og Háskóla Íslands á árunum 1995 til 2000 í samráði við snjóflóðasérfræðinga í Noregi og Austurríki og áætlun um uppbyggingu varnarvirkja var unnin árið 1996 í samvinnu við sérfræðinga frá Noregi og Sviss.
Forgangsröðun um uppbyggingu varnarvirkja var unnin í samráði umhverfisráðuneytisins og viðkomandi sveitarfélaga á grundvelli skýrslu Veðurstofunnar og hefur síðan verið unnið að byggingu varnarvirkja í helstu snjóflóðabyggðum eftir þessari forgangsröðun.
Varnarvirki hafa verið reist á ellefu stöðum síðan 1995 og er samanlagður kostnaður vegna þeirra milli 7 og 8 milljarðar að núvirði. Ofanflóðasjóður styrkir þessar framkvæmdir sem eru á ábyrgð viðkomandi sveitarfélaga.
Reglugerð um ofanflóðahættumat var sett árið 2000 og var hættumat fyrir helstu ofanflóðabyggðarlög gefið út á næstu árum eftir það. Síðan hefur verið unnið að hættumati fyrir ýmsa staði þar sem hætta er talin tiltölulega lítil en þó einhver og hafa alls verið gefin út hættumatskort fyrir 20 þéttbýlisstaði og þéttbýliskjarna. Eftir er að meta hættu á nokkrum minni stöðum og er miðað við að því starfi ljúki á árinu 2011.
Ofanflóðahættumat felur einnig í sér mat á hættu vegna skriðufalla auk snjóflóða og hefur skriðuþáttur hættumatsins verið unninn í samvinnu við Náttúrufræðistofnun Íslands auk þess sem sérfræðingur um skriður starfar á Veðurstofunni.
Hættumat þarf að endurskoða þegar reist eru varnarvirki, þegar einhverjar forsendur breytast, t.d. ef snjóflóð eða skriður falla nærri byggð, og eftir því sem nýjar aðferðir eru þróaðar. Hættumat er því að vissu marki sívinnsluverkefni þó hætta hafi nú verið metin fyrir flesta þéttbýlisstaði landsins þar sem talin er ástæða til.
Eins og áður var minnst á þá þarf að huga að ofanflóðuhættu víðar en í þéttbýli. Undirbúningur hættumats fyrir skíðasvæði hófst á Veðurstofunni árið 2004 og var það verkefni vistað á nýstofnuðu Snjóflóðasetri Veðurstofunnar á Ísafirði. Hættumat fyrir skíðasvæðin í Oddsskarði milli Norðfjarðar og Reyðarfjarðar (Fjarðabyggð) og Skarðsdal í Siglufirði (Fjallabyggð) hefur verið kynnt fyrir rekstraraðilum og unnið er að mati á hættu á nokkrum öðrum skíðasvæðum landsins.
Snjóflóðasetrið á Ísafirði tók við ýmsum ofanflóðaverkefnum sem áður var sinnt í höfuðstöðvum Veðurstofunnar í Reykjavík, m.a. umsjón athugunarmannakerfis, og starfsmenn setursins taka þátt í vöktun snjóflóðahættu að vetrarlagi með starfsmönnum ,,Reykjavíkurseturs". Einnig eru stundaðar ýmsar rannsóknir á snjóflóðum á Ísafjarðarsetrinu, þ.m.t. snjóflóðalíkanreikningar, mælingar á snjóflóðum sem komið er að stað með sprengingum o.fl. (sjá efstu mynd). Á Snjóflóðasetrinu eru nú 6-7 starfsmenn.
Vinna er einnig hafin á Veðurstofunni við kerfisbundna könnun á ofanflóðahættu í dreifbýli en talið er að umtalsverð hætta sé á nokkur hundruð sveitabæjum hér á landi. Auk þessara nýju verkefna við hættumat, á skíðasvæðum og í dreifbýli, verða starfsmenn Veðurstofunnar varir við þörf á bættri þjónustu á nokkrum sviðum til viðbótar sem huga þarf að á næstu árum. Sem dæmi má nefna bættar snjóflóðaspár fyrir vegi og vegna ferðalaga í óbyggðum. Þar kemur til greina stigskipt greining á snjóflóðahættu fyrir ákveðin landsvæði eins og tíðkast í sumum nágrannalöndunum.
Einnig er þörf á bættri miðlun upplýsinga til almennings um snjóflóð jafnóðum og fregnir berast til snjóflóðavaktar um fallin flóð og aukna samvinnu við starfsmenn Vegagerðar, skíðasvæða, veitufyrirtækja og almenning um skráningu snjóflóða.
Lesa má fleiri greinar, sem skrifaðar hafa verið í tilefni af 90 ára afmæli Veðurstofunnar.
